ULASAN KARYA AGUNG : BUSTAN AL-KATIBIN
BUSTAN AL-KATIBIN
Bustanu
al-Katibin li’s-Sibyan al-Muta’allimin
atau lebih dikenali sebagai Bustan al-Katibin
merupakan Kitab Perkebunan Jurutulis bagi Kanak-kanak yang Hendak
Belajar. Kitab tersebut merupakan salah satu karya yang ditulis oleh penulis
tersohor, ilmuwan dan budayawan Melayu terulung iaitu Raja Ali Haji yang
berasal dari Pulau Penyengat, Kepulauan Riau.
Karya tersebut merupakan
tulisan paling awal yang berkisar tentang bahasa Melayu. Kitab yang mempunyai
pelbagai maklumat tentang tatabahasa Melayu ini siap dikarang pada 1267 Hijrah
bersamaan dengan tahun 1850 Masihi. Hasil karya ini dihasilkan oleh penulis
ketika beliau berumur kira-kira 41 tahun.
Kitab Bustan al-Katibin
yang menjadi rujukan para pelajar dan bahan kajian ini merupakan naskhah
salinan manuskrip yang terdapat di Perpustakaan Universiti Leiden. Kitab ini
merupakan Koleksi Klinkert (KI 107) yang disusun dalam bentuk slaid dan dicetak
foto atau photoprint. Karya awal ini
mempunyai ketebalan sebanyak 80 halaman yang ditulis dengan menggunakan tulisan
tangan. Tulisan dalam karya ini menggunakan skrip tulisan Jawi/Arab yang
berbentuk gaya khat jenis nasyta’lik.
Jenis tulisan khat tersebut mempunyai ciri-ciri tulisan yang tegap, seimbang,
konsisten dan indah.
Selain salinan manuskrip
Bustan al-Katibin yang merupakan Koleksi Klinkert di Universiti Leiden,
terdapat juga sebuah naskhah kitab yang dipercayai pertama kali dicetak pada
tahun 1274 Hijrah bersamaan 1858 Masihi.
Naskhah yang pernah dimiliki oleh Paderi Keasberry kini tersimpan di
perpustakaan School of Oriental and African Studies (SOAS), University of
London. Terdapat perbezaan ketara yang dapat dilihat pada kedua-dua naskhah
karya ulung tersebut. Naskhah SOAS mempunyai perkataan “mentaba” atau mencetak pada penghujung kitab yang bermaksud
naskhah tersebut merupakan naskhah yang dicetak, manakala naskhah yang dikaji
tertulis perkataan “telah selesailah
mengarang kitab ini…” yang sememangnya ditulis oleh Raja Ali Haji.
Selain cetakan pertama
tersebut, terdapat juga pendapat lain yang menyatakan kitab tersebut telah
dicetak kali pertama dengan menggunakan
teknik percetakan batu (lithograph)
di Riau pada tahun 1857 dan kemudiannya diulang cetak di Singapura. Terdapat
satu naskhah lagi di England yang tersimpan di Perpustakaan University of
Cambridge bertarikh 1891 yang bukan merupakan hasil cetakan tetapi disalin
daripada naskhah lithograph.
Naskhah-naskhah lain ialah Bustanul Katibin I dan Bustanul Katibin II yang
tersimpan di Museum Pusat Jakarta.
PENGARANG
BUSTAN AL-KATIBIN: RAJA ALI HAJI
Raja Ali Haji bin Raja Haji Ahmad
dilahirkan di Pulau Penyengat pada 1808 Masihi. Beliau berketurunan pembesar
Bugis yang merupakan keturunan kedua, iaitu cucunda kepada Raja Haji
FIsabilillah, Yang Dipertuan IV dari Kesultanan Lingga-Riau.
Datuknya, Raja Haji
Fisabilillah merupakan seorang pahlawan yang menjadi Yamtuan Muda Johor pada
tahun 1777. Ayahnya pula, Raja Haji Ahmad merupakan seorang pembesar Riau yang
pernah dihantar berunding dengan Belanda di Jawa. Keadaan itu memberi peluang
kepada Raja Ali Haji untuk menperdalam ilmu pengetahuan Islam daripada para
ulama di Jawa. Raja Ali Haji sempat berguru dengan Saiyid Abdur Rahman
al-Mashri dalam bidang ilmu falak. Selain itu, beliau juga banyak menimba
pengalaman dan pengetahuan daripada para sarjana kebudayaan Belanda seperti
T.Roode dan Van Der Waal yang merupakan sahabatnya.
Raja Ali Haji telah
mengikut ayahnya, Raja Haji Ahmad ke Mekah sekitar tahun 1827. Pada ketika itu,
beliau dan bapanya merupakan antara anak Raja Riau yang pertama menunaikan
ibadah haji. Raja Ali Haji tinggal dan belajar di Mekah dalam suatu tempoh yang
agak panjang. Keadaan itu mempengaruhi penulisannya kerana beliau berpendidikan
Arab. Walaupun begitu, beliau masih mengekalkan bahasa Melayu Klasik tetapi
banyak dipengaruhi oleh perkataan Arab dan struktur bahasa Arab.
Raja Ali Haji terkenal
sebagai ahli bahasa melalui penulisan buku tatabahasa Melayu, iaitu “Bustan
al-Katibin” pada tahun 1857. Usaha beliau dalam bidang penulisan mendapat
sanjungan kerana penyusunannya membantu dalam penambahan buku tatabahasa
Melayu. Di samping itu, beliau turut mengarang sebuah kamus yang bertajuk
“Kitab Pengetahuan Bahasa”, iaitu kamus ekabahasa yang pertama di Nusantara.
Karyanya yang paling terkenal ialah “Tuhfat al-Nafis” yang dikarangnya pada
1865 di Pulau Penyengat, Riau yang merupakan pusat pemerintahan Empayar
Johor-Riau.
Beliau juga berbakat dalam
bidang kesusasteraan. Karya-karya sastera beliau yang terkenal adalah seperti
Syair Siti Sianah, Syair Suluh Pegawai, Syair Hukum Nikah dan Syair Sultan
Abdul Muluk. Karyanya dalam bidang ketatanegaraan dan undang-undang dikenali
sebagai “Mukaddimah fi Intizam”.
Tokoh karyawan ini
meninggal dunia sekitar tahun 1873 di Riau. Pada tahun 2006, pemerintah
Republik Indonesia telah memberikan gelaran “Pahlawan Negara” bagi mengenang
jasa-jasa yang telah diberikan oleh beliau.
KANDUNGAN
BUSTAN AL-KATIBIN
Raja Ali Haji telah membahagikan kitab
ini kepada tiga bahagian kandungan. Tiga bahagian tersebut terdiri daripada
bahagian Mukadimah atau bahagian pendahuluan, bahagian Fasal-Fasal yang mengandungi
30 Fasal kesemuanya dan bahagian Khatimah atau bahagian penutup.
i)
MUKADIMAH
Bahagian Mukadimah membincangkan
tentang kelebihan ilmu, akal, adab dan budi bahasa. Antara kata-kata yang
terdapat dalam kitab tersebut yang menunjukkan tentang kelebihan-kelebihan
tersebut ialah “’akal ialah sebaik-baik
perhiasan”, “tanda ber’akal segera
faham” dan “barang siapa jahat
adabnya sia-sialah bangsanya (keturunannya)”.
Selain
itu, bahagian ini turut memperkatakan tentang kelebihan ilmu bahasa atau tutur
kata dan karang-mengarang. Raja Ali Haji mengistilahkannya sebagai ilmu al-qalam wa al-kalam atau ilmu
penulisan dan perbicaraan. Menurut beliau, kepandaian berbahasa dan penggunaan
qalam atau pena untuk penulisan karang-mengarang adalah lebih berkuasa daripada
pedang dan senjata seperti yang dinyatakannya dalam petikan berikut:
“…segala
pekerjaan pedang boleh diperbuat oleh dengan qalam, adapun pekerjaan-pekerjaan
qalam tiada boleh diperbuat dengan pedang…”
Raja
Ali Haji turut menyatakan syarat dan adab untuk menuntut ilmu dalam bab ini.
Beliau menyatakan syarat bagi menuntut ilmu ialah “antara nafsumu dengan dirimu sendiri” yang bermaksud untuk
menuntut ilmu kita perlulah mempunyai keinginan untuk belajar yang tinggi. Adab
menuntut ilmu pula ialah “antara dirimu
dengan gurumu” yang membawa maksud seseorang yang ingin menuntut ilmu
perlulah beradab dan menghormati gurunya.
ii)
FASAL-FASAL
Bahagian kedua dalam Bustan al-Katibin
terdiri daripada 30 Fasal. Fasal-fasal tersebut pula dibahagikan kepada enam
topik. Pembahagian enam topic tersebut adalah menikut fasal seperti Fasal 1
hingga Fasal 9, Fasal 10 hingga Fasal 13, Fasal 14 dan Fasal 15, Fasal 16
hingga Fasal 28, Fasal 29 dan Fasal 30.
Fasal
1 hingga Fasal 9 membincangkan tentang peraturan ejaan Jawi bahasa Melayu.
Peraturan tersebut menerangkan terdapat 30 abjad bahasa Arab dengan tambahan
empat abjad lain, iaitu ca, ga, nga
dan nya untuk digunakan sebagai fonem
Melayu. Raja Ali Haji menegaskan bahawa walaupun penggunaannya digunakan
sebagai fonem Melayu tetapi abjad asalnya adalah daripada bahasa Arab seperti
kata berikut, “…diambil rumahnya daripada
rumah Arab jua.”
Topik
kedua yang dibincangkan dalam kitab tersebut adalah berkaitan huraian tentang
kelas kata. Topik tersebut terletak dalam Fasal 10 hingga Fasal 13. Kelas kata
dibahagikan kepada tiga golongan, iaitu kelas kata isim atau kata nama, kelas kata fi’il
atau kata kerja dan kelas kata harf
atau kata partikel. Raja Ali Haji membahagikan setiap kelas kata tersebut
kepada beberapa golongan kecil dan dihuraikan satu-persatu secara terperinci.
Fasal
14 dan Fasal 15 pula menerangkan tentang topik unit-unit tatabahasa yang
terdiri daripada ayat atau klausa, frasa dan perkataan. Unit-unit tatabahasa
ini diistilahkan oleh pengarang sebagai perkataan-perkataan
bagi ayat atau klausa, kata-kata
untuk frasa dan kata digunakan untuk
merujuk perkataan.
Fasal
16 hingga Fasal 28 adalah berkaitan dengan pelbagai binaan sintaksis. Ayat atau
klausa dijelaskan mengikut pola binaannya berdasarkan jenis-jenis subjek dan
predikat yang berbeza-beza. Selain itu, pelbagai jenis binaan frasa turut
dibincangkan dalam topik ini. Unit tatabahasa ketiga, iaitu perkataan pula
dikatakan sebagai unsur terkecil dalam sintaksis.
Fasal
29 pula berkaitan prinsip dan peraturan menyusun perkataan dalam membuat
karangan, iaitu perkara yang perlu diutamakan dan didahulukan dalam penulisan
sesebuah karangan. Fasal 30 merupakan sambungan prinsip dan peraturan dalam
Fasal 29. Pengarang, iaitu Raja Ali Haji menerangkan secara terperinci
termasuklah penggunaan bahasa raja-raja. Selain itu, kaedah membuat surat
kiriman lengkap yang terdiri daripada pendahuluan, kandungan dan penutup turut
dibincangkan dalam fasal ini.
iii)
KHATIMAH
Bahagian Khatimah atau bahagian
penutup pula mengandungi tiga pesanan daripada Raja Ali Haji. Pesanan pertama
ditujukan kepada para penuntut supaya sentiasa mematuhi adab, syarat dan
peraturan menuntut ilmu. Pesanan kedua pula ditujukan kepada para guru. Para
guru perlulah mengajar secara tertib mengikut susunan bab dan fasal. Pesanan
terakhir ditujukan kepada para penyalin kitab tersebut supaya tidak
mengurangkan atau melebih-lebihkan isi kandungan yang terkandung dalam kitab.
Raja Ali Haji mengakhiri
penulisan dalam kitab tersebut dengan selawat dan salam ke atas Rasulullah
S.A.W, keluarga dan sahabatnya. Beliau juga memanjatkan kesyukuran kepada Allah
S.W.T dengan ucapan al-hamdulillahi Rabbi
‘l-‘alamin.
Sumber
Hashim Musa (2005). Bustan al-katibin. Kuala Lumpur: Yayasan Karyawan
No comments:
Post a Comment